Sztuki walki (niekiedy błędnie utożsamiane ze sportami walki i systemami walki) – sposoby walki wręcz, czasami z użyciem broni białej. Podstawą nauki wszelkich sztuk walki jest trening, który zazwyczaj uczy umiejętności samokontroli wybuchów agresji, samoobrony, poprawia wydolność organizmu oraz redukuje poziom strachu.
Klasyfikacja rodzajów walk do konkretnych kategorii stała się punktem spornym wśród zainteresowanych ze względu na płynną granicę pomiędzy tymi kategoriami. Główną cechą rozgraniczającą kategorie jest cel trenowania danego rodzaju walki. Teoretycznym priorytetem w sztukach walki jest rozwój osobowościowo-duchowy. Sporty walki kładą nacisk na element rywalizacji sportowej. Z kolei systemy walki to formy stworzone dla potrzeb współczesnych armii, nastawione na szybką i skuteczną eliminację wroga. Płynność granic polega między innymi na przechodzeniu niektórych sztuk walki w sferę sportów walki (np. judo, taekwondo).
Karate (jap. 空手 karate) – sztuka walki i sport walki stworzone na Okinawie, jednej z Wysp Japońskich. Karate obejmuje swoim zasięgiem cały świat. Do chwili obecnej powstało ponad 100 stylów karate.
Jedyną organizacją odpowiedzialną za ruch sportowy karate i uznaną przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski jest Światowa Federacja Karate (WKF, z ang. World Karate Federation).
Charakterystyczny dla karate jest system stopni uczniowskich i mistrzowskich, stworzony na bazie judo, odrębny w wielu organizacjach i stylach karate.
Według Gichina Funakoshiego karate pochodzi prawdopodobnie z kempo (japońskiej sztuki walki przypominającej boks), które przenikło z południowochińskiej prowincji Fujian.
Na początku było znane jako "Okinawa-te" ("tubylcza forma chińskiego boksu") lub "Kara-te" (z "kara" w znaczeniu "chiński") – wyraźnie różniące się między sobą. W związku z zakazem trenowania karate wiele z technik zostało włączonych w okinawskie tańce ludowe (np. wejście/wyjście z/na parkiet(u) przypomina rozpoczęcie/zakończenie kata).
Słowo "kara" może być zapisane znakiem oznaczającym "pusty, próżny", a słowo "te" oznacza "ręka". Więc "karate" można tłumaczyć jako "pusta ręka".
Na początku treningów Funakoshiego na Okinawie karate było określane jako "te" lub "bushi no te" (ręka wojownika). Funakoshi zaproponował nazwę "Dai Nippon Kempo Karate-do" (wielka japońska pierwsza metoda droga pustej ręki) używając w pisowni znaku "pusta", a nie "chińska", ale taka interpretacja spotkała się początkowo z silną krytyką nie tylko w Japonii, ale i na Okinawie (w tamtym okresie wszystko co chińskie było postrzegane jako jakościowo lepsze, zachwycające, doskonałe). Funakoshi uzasadnił taką interpretację jako bardziej odpowiednią, ponieważ: po pierwsze ręce w karate są puste (pozbawione broni), po drugie adepci karate-do "zajmują się nie tylko wybraną sztuką, lecz także oczyszczają swe serca i umysły ze złych nawyków i skłonności", a po trzecie według buddyzmu "wszystko jest pustką, próżnią, która jest sercem każdego przedmiotu i każdego stworzenia".
Dawniej na Okinawie były dwie szkoły karate: Nahate i Shurite. Zostały one utworzone na bazie chińskich szkół boksu: Wutang (założyciel: Chang Sangfeng; nazwa pochodzi od nazwy chińskiej góry, gdzie na początku była praktykowana) i Shorinji Kempo (założyciel: Daruma; nazwa pochodzi od wzgórza Shaolin w prowincji Hunan, gdzie Daruma przeszedł drogę Buddy). Chiński boks przebył morze i trafił na Okinawę, gdzie po przemieszaniu się z oryginalnymi technikami okinawańskimi, utworzyły podstawy dzisiejszego karate.
"Dawniej, te dwie chińskie szkoły, związane były z dwiema okinawańskimi szkołami: Shorin-ryu i Shorei-ryu, ale jakie dokładnie były to związki i na czym polegały, zatarł czas. To samo dotyczy szkół Shurite i Nahate. Wiemy tylko tyle, że techniki Shorei były lepsze dla ludzi o potężnym ciele, a techniki Shorin były przeznaczone dla ludzi szczupłych, o małej sile fizycznej.
Obie szkoły miały swoje zalety i wady. Shorei, na przykład uczyła bardziej efektywnych form samoobrony, ale brak jej było ruchliwości Shorin. Techniki dzisiejszego karate oparte są na bazie najlepszych technik dwu szkół".
Słowo to oznacza obecnie „pusta (naga, bez broni) ręka” (空手). Pełna nazwa „karate-dō” (空手道) lub „karate-jutsu” (空手術)[2]) oznacza „drogę (sposób) pustych rąk”. Pierwotnie zapisywano je ideogramami: 唐手, co oznaczało „chińską rękę”, „chiński sposób walki” (dosł.: ręka Tangów). Na początku XX w. pod wpływem nacjonalistycznych idei, przyjęto w Japonii ten pierwszy zapis znakowy.
Pierwszy, udokumentowany zapis homofonu „karate” jako „pusta ręka” (空手) miał miejsce w sierpniu 1905, autorstwa Nagashige Hanagusuku[3].
Karate jest sztuką walki stworzoną przez mieszkańców Okinawy jako metoda samoobrony bez użycia broni. Dawniej dla tej sztuki używano nazwy te i zapisywano znakiem „ręki” (手) lub tōde (唐手). Słowo tōde składa się z dwóch znaków: tō (唐) – sinojapońskie czytanie znaku oznaczającego dynastię Tang, ale także Chiny oraz Cathay (arch. Chiny)[4] oraz te lub w udźwięcznieniu de (手) – ręka (w przypadku Okinawy także sztukę walki wręcz).
Nazwa karate została zatwierdzona dopiero w 1936 przez mistrzów z Okinawy: Kentsū Yabu, Chōmo Hanashiro, Chōshin Chibana, Chōjun Miyagi, Chōki Motobu.
Od momentu powstania sztuka ta ewoluowała. W wielu stylach aspekt realnej walki został zachowany, a nawet rozwinięty (przykładowo kopnięcie okrężne mawashi-geri nie występowało w oryginalnej sztuce okinawskiej).
W niektórych jednak stylach sztuka ta zmieniła swój charakter z utylitarnego systemu walki (karate okinawskie) na system psychofizycznego doskonalenia się, gdzie na pierwszy plan wysuwa się aspekt „drogi” – jap. dō, chińs. tao (dao) – którą kroczy się całe życie, jako symbolu niekończącego się procesu dążenia do doskonałości. Stąd spotykamy także nazwę karatedo (pisane w transkrypcji Hepburna jako karate-dō). Koreańskim odpowiednikiem karate niesportowego jest tangsudo, a karate nastawionego na rywalizację – taekwondo.
Obecnie istnieją trzy podstawowe kierunki w karate:
- karate jako walka na śmierć i życie (style klasyczne, głównie okinawskie), czyli tzw. karate tradycyjne. Paradoksalnie, z uwagi na ujęcie karate jako walki na śmierć i życie w stylach tych rzadziej przeprowadza się kumite (sparringi);
- karate jako sport z elementami samoobrony (większość stylów), także z przeprowadzaniem zawodów – w ramach tej kategorii stylów trwa zażarta dyskusja na temat zasad, których spójne przyjęcie umożliwiłoby szersze zaistnienie karate na igrzyskach olimpijskich; spory dotyczą m.in. dozwolenia podcięć, kontaktu na głowę, rodzajów ochraniaczy, low-kicków i innych;
- karate jako sposób psychofizycznego doskonalenia – podejście najbliższe taijiquan, nie nastawione bezpośrednio na samoobronę, czy rywalizację, jednak z zachowaniem oryginalnych postaw, wielu kata, ruchów.
Ponieważ karate upowszechniło się jako amatorski sport, w większości stylów wykształciła się potrzeba stworzenia szczegółowej hierarchii stopni, aby zmotywować ćwiczących do rozwoju.
Trening karate opiera się na metodach nauki:
Niektóre style:
W ciągu XX wieku większość wiedzy, jaką świat zachodu zdobywał o sztukach walki, bazowała na kinematografii i stworzyła nieprawdziwy obraz, sugerujący, że sztuki walki to domena krajów azjatyckich. Tymczasem od zarania dziejów ludzie na całym świecie uczyli się metod obrony przed przeciwnikami, także bez użycia broni. W rezultacie na świecie istnieje dziś wiele sztuk walki, które są aktywnie trenowane i rozwijane.
Termin „sztuki walki” został przetłumaczony w 1920 w słowniku japońsko-angielskim Takenobu z japońskiego bu-gei lub bu-jutsu (武術): „sztuka/umiejętność zachowań militarnych”. Definicja została przetłumaczona bezpośrednio z chińskiego określenia wushu (pinyin: wǔ shù; Kantoński: mou seut), dosłownie, „sztuka walki”, oznaczająca wszystkie sposoby chińskich walk.
Istnieje wiele szkół sztuk walki, nauczają one sposobów fizycznego pokonania przeciwnika w bezpośrednim starciu (bez użycia broni dalekiego zasięgu, jak broń palna). Większość wschodnich szkół walki stawia sobie za zadanie nie tylko fizyczne przygotowanie człowieka do walki, ale również rozwój psychiczny i duchowy. Internalizacja wartości budo zawartych w tradycji sztuk walki, rozwija w osobie wiele cech związanych z poziomem zadowolenia z życia.
Sztuki walki mogą składać się z następujących elementów: uderzeń pięścią lub łokciem, kopnięć, chwytów, duszeń, rzutów, dźwigni oraz walki bronią (białą).
Współcześnie dzieli się je według kilku schematów:
- "uderzeniowe"/"chwytowe" (ang. striking/grappling) - ten podział rozdziela systemy oparte na ciosach ręką albo/i nogą (np. karate, boks tajski, capoeira) od chwytanych (ang. grapple - chwytać; np. brazylijskie jiu-jitsu, judo, aikido);
- "light-contact"/"semi-contact"/"full-contact" - ten podział dzieli systemy walki w zależności od ilości zasad i ograniczeń oraz systemu treningowego:
- light-contact (lekko kontaktowe) to systemy walk, w których nie stosuje się uderzeń na głowę, krocze itp., zazwyczaj zawodnicy noszą ochraniacze, a formuła zapewnia spore bezpieczeństwo walczących (np. poprzez karanie brutalnych ciosów/kopnięć);
- semi-contact (średnio kontaktowe) to systemy walk, w których zawodnicy nie posiadają tak wielu ochraniaczy, dopuszczone są kopnięcia/uderzenia na głowę, a sam proces treningowy zakłada sparingi i walki;
- full-contact (pełno kontaktowe) to systemy walk, zakładające walkę bez ochraniaczy lub z bardzo nielicznymi, z bardzo małą ilością ograniczeń (np. zakaz uderzeń w tył głowy czy dźwigni na stawy);
- walka sportowa/samoobrona/systemy wojskowe (tzw. kombaty) - ten podział dzieli systemy walki w zależności od przeznaczenia;
- walka bez broni/walka z bronią.
Podział nie zawsze jest ścisły, wiele szkół walki posiada elementy mieszane, a dodatkowo każda szkoła, każdy trener może uczyć na swój sposób.
Współcześnie istnieją dwa kierunku rozwoju szkół walki. Pierwszy to utrzymanie tradycyjnych wartości i rozwój duchowy. W tę stronę kieruje się m.in. aikido, karate tradycyjne, kung-fu, a także inne tradycyjne szkoły, których proces treningowy w znacznej mierze nastawiony jest na rozwój duchowy, spokój, umiejętność kontroli umysłu, medytację, a w mniejszym na brutalną walkę. Inne szkoły, takie jak większość szkół Kyokushin czy taekwondo, zostały zmuszone do rozbudowy procesu treningowego, aby być konkurencyjne wobec nowych systemów walki oraz zmieniających się wymagań. Pojawienie się w czasie II wojny światowej wojskowych systemów walki, takich jak izraelska krav maga, polski Bas-3 czy rosyjskie sambo, uczących samoobrony z przeznaczeniem do walki ulicznej, oraz pojawienie się sportów walki „międzydyscyplinarnych”, jak Kudo Daido Juku czy MMA, wykazało niską praktyczną skuteczność niektórych tradycyjnych szkół sztuk walki. Wzrosła popularność systemów kompleksowych, uczących walki zarówno w "stójce" jak i w parterze, uczące uderzeń (także łokciami), kopnięć (także kolanami), chwytów, dźwigni (także na stawy), kluczy, duszeń.
Dla przedstawicieli tradycyjnych, wschodnich stylów walki jest kwestią dyskusyjną, czy za sztuki walki można uznać takie formy walki jak boks, kick-boxing, Kudo Daido Juku, MMA, zapasy czy szermierka, ponieważ poza elementami czysto technicznymi nie uwzględniają rozwoju duchowego i kulturowego adepta (co, zdaniem niektórych, jest koniecznym warunkiem "sztuki", a bez nich można mówić raczej jedynie o sporcie lub systemie walki)[1]. Krytycy tego podejścia podnoszą z kolei, że to raczej tradycyjne style, jak aikido czy capoeira, które duży nacisk kładą na rozwój duchowy i samą „sztukę”, ale nie sparingi i trening realnej walki, nie powinny podkreślać, że uczą walki wręcz.
Terminologia w sztukach walki[edytuj | edytuj kod]
Terminologia używana w sztukach walki może pochodzić z języków orientalnych. Przykładem są nazwy technik w judo lub karate. Część pojęć (rzut, dźwignia itp.) pochodzi z analogicznych dyscyplin znanych w kręgu cywilizacji europejskiej. Podobne źródło mają też takie nazwy, jak „boks tajski” czy „boks chiński”. Używa się też terminologii zaczerpniętej z języka angielskiego, np. grapling (ang. grappling), traping (ang. trapping). Pojawia się tendencja do spolszczania nazw angielskich: w miejsce pojęcia „traping” pojawia się „usidlanie”. Terminy te tworzy się spontanicznie, nie zawsze zgodnie z polską gramatyką. Przykładami mogą tu być „styl uderzany” i „styl chwytany”. Wyrazy „uderzany” i „chwytany” są imiesłowami przymiotnikowymi biernymi, które nie pasują jako określenia rzeczownika „styl” („styl chwytany” oznaczałoby, że ktoś chwyta styl; bardziej poprawne byłoby wyrażenie „styl chwytowy”, czyli „oparty na chwytach”).
Pisownia terminów dotyczących sztuk walki jest również niejednolita. Początkowo próbowano stosować ortografię polską („dżudo”), potem jednak pojawiła się tendencja do pisania nazw orientalnych zgodnie z transkrypcją łacińską przyjętą w odpowiednim języku ("judo"). Często w umiarkowanym stopniu adaptuje się pojęcie do polskiej gramatyki, np. łącząc poszczególne jego człony. Zatem zamiast dawnego „tae kwon do” obecnie pisze się „taekwondo”, gdyż w polszczyźnie nie ma słów „tae” i „kwon”, zaś „do” ma inne znaczenie niż w języku koreańskim, z którego ten wyraz pochodzi. Dotyczy to jednakże nazw dyscyplin jako nazw pospolitych. Nazwy organizacji, jak i inne nazwy własne, mają odmienną pisownię, opartą na stosowanej w nazwie odpowiedniej organizacji zagranicznej. Niejednokrotnie przedstawiciele różnych sztuk walki, chcąc podkreślić ich unikatowość, traktują nazwę dyscypliny jak nazwę własną i piszą ją w sposób różny od przyjętego, często rozpoczynając wielką literą. Jednakże takie postępowanie wprowadza chaos w nazewnictwie i utrudnia przyswojenie wschodniej terminologii przez kulturę europejską.
Według niektórych badań z zakresu psychologii[2], aktywne trenowanie różnych form walki, a w szczególności tych wartościujących kulturę budo, obniża poziom agresywności u adeptów. Związane to może być ze wzrostem świadomości własnych umiejętności i pewności siebie. Niewątpliwie istotną rolę w nauczaniu zachowań odgrywa trener, będący nierzadko autorytetem w danej dziedzinie, więc wzorem do naśladowania. W kulturze walczącej z narastającym poziomem agresji, odpowiednio ukierunkowany trening wydaje się być środkiem zaradczym.
- Wojciech Cynarski "Recepcja i internalizacja etosu dalekowschodnich sztuk walki przez osoby ćwiczące", Rzeszów, Wydaw. Uniw. Rzeszowskiego, 2006 ISBN 978-83-7338-244-2
- Wojciech Cynarski "Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej" Rzeszów, Wyd. Uniw.Rzeszowskiego, 2004 ISBN 83-7338-118-X
- "Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki. Koncepcje i problemy", red. Wojciech J. Cynarski i Kazimierz Obodyński, Rzeszów, Wyd. Uniw.Rzeszowskiego, 2003 ISBN 83-7338-057-4
